اشکال مختلف دارو

اشکال مختلف دارو

اشکال مختلف دارو ، شکل های گوناگون جیره های دارویی برای وارد کردن دارو به بدن بیمار هستند.

روشهای مصرف دارو

نام روش	مثال
خوراکی	به شکل جامد مانند قرص و کپسول؛ به شکل مایع مانند شربت و الگزیر
تزریقی	مانند آمپول و ویال
استنشاقی	اسپری و بُخور
موضعی	پماد، کرم، قطره و شامپو
پوستی	مانند چسب پوستی
داخل رکتال	مانند شیاف

اشکال مختلف دارو

در داروسازی الگزیر ها (Elixir) محلولهای خوراکی، شیرین و معمولاً هیدروالکلی هستند که شامل مواد خوش طعم و گاهی عوامل دارویی بوده و به صورت خوراکی مصرف می شود.

اشکال دارویی جامد خوراکی از پُرمصرف ترین اشکال دارویی می باشند. راحتی حمل، راحتی مصرف، ارزانی قیمت، پایداری فرآورده و عدم نیاز به کارکنان کارآزموده از مزایای این اشکال می باشد که شامل موارد زیر می باشد:

پودرها

بادی گفت پودرها یا گردها ذرات ریز یکی از اشکال مختلف دارویی هستند که فعالیت خاصی برروی آنها انجام نگرفته است. پودر ها را گاهی برای مصارف خارجی به کار می برند. برای مصارف خوراکی عموماً آنها را برای مصرف در مایع حل می کنند. از معایب این روش مصرف می توان عدم امکان پوشاندن طعم دارو و عدم حفاظت دارو در برابر عوامل ناپایدار کننده مثل رطوبت و اکسیژن را نام برد. همچنین پودرهایی هستند که نمی توان آنها را به راحتی در آب حل نمود. مثالی از این مورد مانند داروی سولفات باریم که یک داروی حاجب می باشد.

گرانول ها

گرانولها از بهم چسبیدن ذرات پودرها به وجود می آیند. از مزایای آنها پایداری بیشتر و حلالیت راحت تر است. اگر چه در این شکل دارویی نیز طعم دارو کاملاً حس می شود. به بسته گرانول ها ساشه نیز گفته می شود. مانند داروی سوربیتول که یک داروی ملین است.

کپسول ها

کپسولها پوسته های ساخته شده از ژلاتین هستند که ماده دارویی را می توان در آنها جای داد. عموماً در مقایسه با قرص ها ماده مؤثره ی بیشتری را می توان در کپسولها جای داد. بر حسب نوع ساخت، کپسولها به دو نوع سخت و نرم تقسیم می شوند. ژلاتین پوسته کپسول در آب سرد نامحلول است اما می تواند تا ده برابر  وزن خود آب جذب کند.

از این رو در مجاورت با مایعات دهان خیلی سریع نرم و لیز می شود و به همین دلیل بلع آنها آسانتر از قرص ها می باشد. ژلاتین در دمای 37 درجه سانتیگراد ذوب می شود از این رو پس از بلیعده شدن در معده، ژلاتین ذوب شده و ماده آن آزاد می شود. ژلاتین ذوب شده نیز هضم می شود.

کپسولها می توانند رطوبت محیط را به خود بگیرند و یا رطوبت موجود در پوسته را از دست بدهند. با توجه به همین مسئله باید از قرار  دادن کپسولها در محیط مرطوب خودداری کرد، زیرا علاوه بر تغییر شکل کپسول امکان ناپایدار شدن فرآورده در داخل کپسول نیز می باشد.

همچنین در محیط خشک کپسول می تواند بسیار شکننده شود و مقداری از پودر آن در هنگام مصرف خارج شود در نتیجه هم مقدار ماده مؤثره کمتری مصرف می شود و هم طعم دارو حس می شود. کپسولها چنانچه در کنار هم قرار گیرند به یکدیگر می چسبند و امکان جدا کردن آنها نیست. حس نشدن بو و طعم دارو از مزایای کپسولها است. از کپسولهای سخت می توان به کپسول آموکسی سیلین اشاره کرد. از کپسولهای نرم نیز می توان نیتروگلیسیرین و ویتامین A اشاره کرد.

اشکال مختلف دارو : قرص ها

قرصها اشکال دارویی جامد هستند که از فشرده شدن گردها و گرانولها به وجود می آیند و شامل اشکال زیر می باشند:

قرص های فشرده شده (Compressed Tab.) : از فشرده شدن ساده مواد اولیه تهیه می شوند. مانند استامینوفن.

قرصهای چندبار فشرده شده (Multiple Compressed Tab. ): این نوع قرص ها یا به صورت دولایه مجزا بر روی  هم فشرده شده اند یا یک قرص در درون قرص دیگر وجود دارد. علل تهیه این شکل قرص عبارتست از:

• ناسازگاری شیمیایی مواد داخل قرص.

• باز شدن دارو در چند مرحله.

• تمایز فرآورده یک کارخانه از فرآورده های مشابه.

مانند آ.س.آ. (استیک سالیسیلیک اسید)

قرصهای با پوشش قندی (Sugar Coated (S.C.) Tab.) :

در این شکل دارویی هسته مرکزی را با شربت پوشش داده اند. طعم و بوی دارو حس نمی شود و دارو در مقابل نور به طور نسبی محافظت می شود. قرص های S.C. عموماً  دارای ظاهر زیبا و خوشرنگ هستند از این رو شایعترین اشکال داروی مسموم کننده کودکان است. از معایب از قرصها ساخت پُر زحمت و وقت گیر آنهاست.  به قرص های S.C. دراژه نیز گفته می شود. مانند ایبوپروفن (Ibuprofen) که یک داروی ضد درد است.

قرص های داری پوشش لایه نازک (Film Coated (F.C.) Tab.) : 

در این نوع قرصها یک لایه پلیمر نازک بر روی هسته مرکزی کشیده شده است. مزایای آن مانند S.C.است با این تفاوت که ظاهر زیبایی ندارد، مانند پروپرانولول (Propranolol).

قرص های داری پوشش روده ای (Enteric Coated (E.C.) Tab.) :

در این نوع قرص پوشش روی قرص در PHاسیدی نامحلول و در PH قلیایی محلول است از اینرو اینگونه قرصها در روده باز می شوند. معمولاً داروهایی را که در  اسید معده تخریب می شوند و یا برای معده اثر تحریکی دارند را به این شکل تهیه می کنند.

همچنین با توجه به تفاوتPH در نقاط مختلف روده می توان دارو را طوری طراحی کرد که در قسمت معینی در روده باز شود و اثر خود را در آن ناحیه اعمال کند. مانند بیزاکودیل (Bisacodyle) که داروی مسهل است، و یا سولفاسالازین (Sulfasalazine) که در درمان کولیتزخمی کاربرد دارد.

قرص های گونه ای (bucal) و زیر زبانی (sublingual):

فرآورده های گونه ای را در بین گونه و آرواره قرار می  دهند و فرآورده های زیر زبانی را در زیر زبان. در ایران شکل گونه ای موجود نیست. این اشکال دارویی برای موادی بکار می روند که یا در اسید معده ناپایدارند، یا جذب کمی از روده دارند و یا توسط آنزیمهای دستگاه گوارش و کبد به طور وسیعی بی اثر می شوند. ایزوسورباید (Isosorbide) که داروی ضد آنژین صدری است، نمونه ای از قرص های زیر زبانی است.

قرصهای جویدنی (Chewable) : 

قرصهایی هستند که باید در هنگام مصرف جویده شوند. عموماً دارای موادی هستند  که مزه خوشایندی دارند. داروهایی را به این شکل می سازند که حتماً باید در معده و یا در هنگام ورود به روده کاملاً باز شده باشد، مانند قرصهای ضد اسید و داروی مبندازول (Mebendazole) که یک داروی ضد کرم است.

قرص های جوشان (Effervescnt Tab.) :

قرصهایی هستند که در داخلشان اسید تارتریک، اسید سیتریکو بی کربنات سدیم وجود دارد و در اثر مجاورت با آب، گاز دی اکسید کربن (CO₂) آزاد می کند.CO₂ آزاد شده علاوه بر متلاشی  کردن قرص سبب ایجاد مزه مطلوب و پوشیده شدن مزه نامطلوب بخصوص مزه شوری فرآورده می شود. قرص های جوشان برای ترغیب کودکان به مصرف دارو بسیار مناسبند ضمن اینکه فرآورده هایی که در محیط مایع ناپایدار هستند را می توان به این شکل تهیه کرد و سپس در هنگام مصرف به صورت محلول درآورد، مانند قرص جوشان ویتامین C. قرصهای جوشان شدیداً به رطوبت حساس هستند.از اینرو باید آنها را در قوطی حاوی دارو نگه داری کرد و تا قبل از مصرف نباید آنها را از جلد درآورد.

قرص های طولانی اثر (Sustained Release (S.R.) Tab.) : 

قرصهای طولانی اثر قرص هایی هستند که بواسطه  اعمالی که روی آنها انجام شده است، فرآورده خود را در مدت زمان طولانی تری آزاد می کنند. مزایای این دارو عبارتست از:

• کاهش دفعات مصرف دارو
• افزایش رغبت بیمار به مصرف
• کاهش عوارض جانبی
• به صرفه بودن از نظر اقتصادی

لازم به ذکر است که هر دارویی را نمی توان به این شکل تولید کرد و یا هر دارویی را لازم نیست به این شکل درآورد، مانند تئوفیلین طولانی اثر (Theophyline S.R.).

اشکال مختلف دارو : قرص های یک شیار و دو شیار (Scored & Double Scored Tab.) :

قرص های یک شیاری و دو شیاری قرص  هایی هستند که به ترتیب بر روی آنها یک شیار و دو شیار کشیده اند. قرصهای فوق را می توان با قرار دادن چاقو و وارد کردن فشار به 2 یا 4 قسمت تقسیم کرد. مانند دیگوکسین (Digoxin) که در بیماران قلبی استفاده می شود.

محلول ها و مخلوطهای ناهمگن خوراکی :

از نظر داروسازی محلول عبارتست از انحلال جامد، مایع و یا گاز در محیط مایع. محلولهای دارویی عموماً دارای جذب سریعتری در مقایسه با اشکال جامد می باشند. حمل این مواد در مقایسه با اشکال جامد مشکل می باشد و قیمت بالاتری نسبت به قرص ها و کپسولها دارند.

مایعات خوراکی :

مایعات خوراکی از حل شدن مواد موثره و مواد افزودنی در آب تهیه می شوند و می توانند به صورت محلول تهیه شده باشند و یا در هنگام مصرف تهیه شوند، مانند پودر او. آر.اس (ORS)

شربت ها :

در واقع شربت ها فرآورده هایی مایع و غلیظ شده حاوی شکر و یا مواد جانشین شونده آن می باشند. شربت ها از بهترین فرآورده های خوراکی بخصوص برای کودکان می باشند. در شربت ها مزه نامطبوع مواد دارویی به واسطه شیرینی شکر و همچنین چگالی زیاد مایع حس نمی شود. با آنکه شکر پُرمصرف ترین شیرین کننده در تهیه شربت می باشد، امّا در مواردی از مواد شیرین کننده دیگری نظیر دکستروز، سوربیتول، گلیسیرین، ساخارین و هیدروکسی اتیل سلولز نیز استفاده می شود. علاوه بر شکر سه ماده اول پس از ورود به بدن در نهایت به گلوکز تبدیل می شوند .

الگزیرها :

الگزیرها محلولهای خوراکی و شیرین شده هیدروالکلی می باشند. در این فرآورده ها با استفاده از الکل سبب حل شدن موادی می شوند که در آب نامحلول یا کم محلول و در الکل محلول است. میزان الکل الگزیرها بسته به نوع ماده موثره متفاوت است. به علت وجود الکل در فرآورده، باید دَرِ ظرفِ حاوی فرآورده کاملاً محکم بسته شود و فرآورده باید دور از حرارت باشد. الگزیرها در مقایسه با شربت ها دارای شیرینی و چگالی کمتری هستند. مانند اگزیر دیفین هیدرامین (Diphenhydramine).

تنطورها :

تنطورها، عصاره های الکلی فرآورده های گیاهی می باشند و امروزه مصرف چندانی ندارند.

منبع : گروه علم و سلامتی روبینا بازار